Ogniem i mieczem (93 page)

czumak
(daw., ukr.) — chłop ukraiński, żyjący z handlu, przewożący swój towar, często na bardzo duże odległości, wozami zaprzężonymi w woły.

pasiecznik
— hodowca pszczół, wytwórca miodu.

woskoboj
a.
woskobojnik
(daw.) — człowiek zajmujący się obróbką wosku pszczelego, używanego do produkcji świec.

dziegieć
— lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in.

podwoda
— wóz konny do przewożenia towarów i ludzi.

Kozacy regestrowi
— Kozacy pozostający na żołdzie Rzeczypospolitej.

siromacha
(daw. ukr.) — włóczęga; wilk-samotnik.

Sokołe jasnyj... Ty dałeko widajesz.
(ukr.) — Sokole jasny,/ Bracie mój rodzony,/ Ty wysoko latasz,/ Daleko sięga twoja wiedza (a. władza).

dziegieć
— lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich;
poroh
(ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę.

bitwa pod Masłowym Stawem
(1638) — klęska Kozaków, zakończyła powstanie i pociągnęła za sobą znaczne ograniczenia przywilejów kozackich.

gryzące... munsztuk
— nie całkiem opanowane, zdolne do samowolnych, groźnych działań przy pierwszej okazji;
munsztuk
— kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.

Rzplitej
— Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

Czertomelik
— rzeka na pd. Ukrainie, prawy dopływ dolnego Dniepru, na którym w tym miejscu istniała duża ilość wysp, zapewniających Kozakom kryjówki; tę nazwę nosiła też jedna z tych wysp.

wola
— tu: wolność Kozaków, niepodlegających pańszczyźnie ani prawu; samowola, brak kontroli społecznej i prawnej.

Rusin
— dziś: Ukrainiec.

wschodni obrządek
— prawosławie.

Nalewajko, Semen
(zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

Łoboda, Hryhorij
(zm. w 1596) — ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

pacyfikować
— tu: uspokajać, łagodzić nastroje.

czerkaski
— z Czerkas;
Czerkasy
— miasto nad Dnieprem, położone ok. 60 km na północ od Czehrynia.

buława
(z tur.) — symbol władzy wojskowej; rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna.

bisurmanin
(przest. pogard.) — muzułmanin, tu: sułtan turecki i chan tatarski.

praeparatur
(łac.) — szykuje się, jest przygotowywana.

pan krakowski
— Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651.

waszeć
— pan; skrót od: wasza miłość.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Sicz Zaporoska
— Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

repeto
(łac.) — powtarzam.

Czertomelik
— rzeka na pd. Ukrainie, prawy dopływ dolnego Dniepru, na którym w tym miejscu istniała duża ilość wysp, zapewniających Kozakom kryjówki; tę nazwę nosiła też jedna z tych wysp.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

do pana chorążego koronnego
— Aleksander Koniecpolski herbu Pobóg (1620–1659), książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

spasi Chryste
(ukr.) — ratuj, Chryste.

któren
(daw. dial.) — dziś popr.: który.

konfuzji
(z łac.
confusio
: zmieszanie) — wstyd, obraza.

barwa
— umundurowanie albo element stroju, świadczący o przynależności noszącego.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

czaban
— pasterz stepowy.

palić z piszczeli
— strzelać;
piszczel
a.
kij
— prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

spasi Chryste
(ukr.) — ratuj, Chryste.

chorowody
— ukr. i ros. pieśni i tańce ludowe, związane z wiosennymi i letnimi obrzędami.

palić z samopałów
— strzelać;
samopał
— prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Semi-Mogiły
(ukr.
Semy Mohyły
a.
Semymohyły
) — osada na połtawszczyźnie, w środkowo-wsch. części Ukrainy.

Chorol
— miasto na Połtawszczyźnie, na lewym brzegu środkowego Dniepru.

Żółkiewski, Stanisław herbu Lubicz
(1547–1620) – polski magnat, hetman, kanclerz wielki koronny, wojewoda kijowski, kasztelan lwowski, sekretarz królewski, wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginął w czasie bitwy pod Cecorą.

bitwa pod Sołonicą
(1596) — bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem.

Połowcy
a.
Kumanowie
— lud pochodzenia ałtajskiego, w średniowieczu wschodni sąsiedzi Słowian, w XIII w. pokonani i wchłonięci przez Mongołów Złotej Ordy.

wataha
— tu: oddział kozacki, zbieranina uzbrojonych, groźnych ludzi.

Suła
— rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru; nad Sułą były położone Łubnie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

kierz
(daw., D. lm: krzów) — krzew.

sarn
— dziś popr. forma D. lm: saren.

suhak
— ssak krętorogi, spokrewniony z gazelami, dziś żyje tylko w Azji Środkowej, w XVII w. można go było spotkać na terenie całej dzisiejszej Ukrainy.

popieliszcze
— pogorzelisko, ruiny.

Zaporożcy
— Kozacy z Zaporoża.

gony bobrowe
— gniazdo bobrów, żeremie.

Niżowcy
— wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

Sicz Zaporoska
— Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

słoboda
— nowo powstała osada, której mieszkańcy zostali zwolnieni na kilkadziesiąt lat od opłat i zobowiązań feudalnych.

futor
a.
chutor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

Wiśniowiecki, Michał
(zm. 1616) — książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651); podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej.

swobody
— tu: zwolnienie od danin, udzielane przez pana nowo osiedlanym chłopom i dzierżawcom.

monaster
— klasztor.

Niżowcy
— wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut
(1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Konotop
— miasto w pn.-wsch. części Ukrainy, znane z powodu bitwy połączonych wojsk kozackich, polskich i tatarskich z Rosjanami w 1659 r.

Romny
— miasto w pn.-wsch. części Ukrainy, leżące nad Sułą, dopływem Dniepru.

Putywl
— miasto w pn.-wsch. części Ukrainy, położone nad rzeką Sejm, dziś przy granicy z Rosją, oblegane przez wojska Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651) w czasie wojny smoleńskiej.

Orzeł
(dziś ukr.:
Oril
) — rzeka na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru.

Worskla
— rzeka w
Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru, nad Worsklą leży miasto Połtawa.

wataha
— tu: zbrojny oddział wolnych Kozaków.

polanka
— obóz kozacki.

Niżowcy
— wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

oczeret
(ukr.) — trzcina; szuwary.

kół
— tj. kół młyńskich.

Zadnieprze
— Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie.

rubież
— pogranicze, peryferie.

futor
a.
chutor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

słoboda
— nowo powstała osada, której mieszkańcy zostali zwolnieni na kilkadziesiąt lat od opłat i zobowiązań feudalnych.

tabun
— stado koni.

wczasy
— tu: wygody, miejsce do odpoczynku.

ruń
— tu: roślinność, trawy.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

wołoski
— z Wołoszczyzny;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

hospodar
— tytuł władcy Wołoszczyzny, państwa położonego na terenie dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

karałasz
— żołnierz wołoski.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

panna respektowa
— kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców.

Wiśniowiecka, Gryzelda Konstancja
z domu Zamoyska (1623–1672) — księżna, żona księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), matka przyszłego króla Polski, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

fraucymer
(z niem.
Frauenzimmer
: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.