Authors: JosÈ Rizal
Ang m~ga han~gal na "indio", ayon sa sabi n~g "corresponsal", walang nábingwit sa sinaysay na iyón, liban na lamang sa m~ga salitang "guardia civil", "tulisan", "San Diego" at "San Francisco"; namasid nilá ang pagsamà n~g mukhá n~g alférez, ang anyóng bayani n~g nagsesermón, at sa gayo'y inacala niláng kinagagalitan n~g Párì ang alférez dahil sa hindî niyá inuusig ang m~ga tulisán. Si San Diego at si San Francisco ang gaganap n~g bagay na iyón, at silá n~ga ang túnay na macagagawa, tulad sa pinatototohanan n~g isáng pinturang na sa convento n~g Maynila, na sa pamamag-itan lámang n~g canyáng cordón ay nahadlan~gan ni San Francisco ang paglúsob n~g m~ga insíc n~g m~ga unang taón n~g pagcatuclás sa Filipinas n~g m~ga castila. Hindì n~ga cacaunti ang catuwaang tinamó ó n~g m~ga namimintacasi, kinilala niláng utang na loob sa Dios ang ganitóng túlong, at hindî silá nag-aalinlan~gan sa paniniwalang pagca walâ n~g m~ga tulisán, ang m~ga guardia civil naman ang lilipulin ni San Francisco. Lalong pinagbuti n~ga nilá ang pakikinig, sinundan nilá ang m~ga sinasaysay ni Párì Dámaso, na nagpatuloy n~g pananalitâ:
"Cárilagdilagang guinoo: Ang malalaking m~ga bagay talagáng malalakíng m~ga bagay cahi't na sa tabí n~g m~ga maliliit, at ang m~ga maliliit cailan ma'y maliliit din na sa siping man n~g m~ga malalaki. Itó ang sabi n~g Casaysayan, (Historia), at sa pagca't ang Casaysayan, sa sandaang palo'y isá lamang ang tumatamà, palibhasa'y bagay na gawâ n~g m~ga tao, at ang m~ga tao'y nagcacamaling "errare es hominum" ayon sa sabi ni Ciceron, ang may dilà ay nahihidwâ, ayon sa casabihan sa aking bayan, ang nangyayari'y may lalong malalalim na catotohanang hindî sinasabi n~g Historia. Ang m~ga catotohanang itó, Cárilagdilagang Guinoo, ay sinabi n~g Espíritu Santo, sa canyáng cataastaasang carunun~gang cailan ma'y hindî naabót n~g pag iisip n~g tao mulâ pa sa m~ga panahón, ni Séneca at ni Aristóteles, iyang m~ga pantás na m~ga fraile n~g unang panahón hanggang sa macasalanang m~ga panahón natin n~gayón, at ang m~ga catotohanang itó'y hindî n~gâ ibá cung di hindî palaguing ang m~ga maliliit na bagay ay maliliit n~ga, cung di pawang malalakí, hindî cung isusumag sa m~ga mumuntî, cung di cung isusumag sa lalong malalakí sa lúpà at sa lan~git at sa han~gin at sa m~ga pan~ganurin at sa m~ga tubig at sa alang-alang at sa buhay at sa camatayan."
--¡Siya nawa!--ang isinagót n~g maestro n~g V.O.T., at saca nagcruz.
Ibig ni Párì Dámasong papangguilalasin ang m~ga nakikinig sa ganitóng anyô n~g pananalitáng canyáng napag-aralan sa isáng dakilang tagapagsermón sa Maynilà, at siya n~gang nangyari, na sa pagcápatan~ga sa gayóng caraming m~ga catotohanan, kinailan~gan niyang dunggulín n~g paa ang canyáng "espiritu santo" (ang fraile bagáng sa canyá'y tagadictá) upang sa canyá'y maipaalaala ang canyáng catungculan.
--Maliwanag na nakikita n~g inyóng m~ga matá!--ang sinabi n~g "espiritu" búhat sa ibabá.
"Maliwanag na nakikita n~g inyóng m~ga matá ang sumasacsing ganáp at napapaukit na itóng waláng hanggáng catotohanang naalinsunod sa Filosofía! Maliwanag na nakikita iyáng áraw n~g m~ga cabanalan, at sinabi cong áraw at hindî buwán, sa pagca't waláng malaking carapatang numingning ang buwán sa boong gabî; sa lupà n~g m~ga bulág ang dalawáng mata'y harì ang bulág ang isáng matá lamang (nacapangyayari sa bayan n~g m~ga han~gal ang may caunting dunong na pinag-aralan); mangyayaring numingníng ang isáng ílaw cung gabí, ó ang isáng maliit na bituin; ang lalong mahalaga'y ang macapagningníng cahi't catanghaliang tulad sa guinagawâ n~g áraw: ¡ganitó n~ga ang pagniningníng n~g capatid na si Diego cahi't sa guitna n~g lalong m~ga dakilang santo! ¡Nariya't nacahayág sa inyóng m~ga matá, sa inyóng pusóng na hindî pananampalataya sa uliráng gawà n~g Cataastaasan upang mabigyáng cahihiyan ang lalong m~ga dakila sa lupà; oo, m~ga capatid co, hayag, hayag sa lahát, hayag!"
Nagtindíg ang isáng lalaking namumutlâ at nanginginig at nagtagò sa isáng confesionario. Siya'y isáng maglalacò n~g álac na nag-aagaw-tulog at nananag-inip na hinihin~gan siyá n~g m~ga caribinero n~g "patente" na hindî niyá taglay. Hindî na raw siyá umalís sa canyáng pinagtaguan hanggang sa hindî natapos ang sermón. [258]
--"Mapagpacumbabà at maligpiting santo, ang iyóng cruz na cáhoy"--(ang dalá n~g larawan ni San Diego'y cruz na pilac),--"ang iyóng mahinhíng hábito'y pawang nagbibigay dan~gal sa dakilang si Francisco, na camí canyáng m~ga anac at nakikiwan~gis sa canyáng m~ga guinagawá! Inilalaganap namin ang layong santong lahi sa boong daigdig, sa lahát n~g m~ga suloc, sa m~ga ciudad, sa m~ga bayan at hindî namin tinitin~gî ang maputi sa maitim"--(piniguil n~g Alcalde ang canyáng paghin~ga)--"sa pagtitiis n~g hindî pagcain at n~g m~ga pagpapacahirap, santong lahi mo na sa pananampalataya at sa religióng may taglay na sandata"--(¡Ah! ang hinin~gá n~g Alcalde)--"na pinapananatili ang sangcataohan sa matatag na calagayan at pumipiguil na mabulíd sa malalim na ban~gin n~g capahamacán!"
Untiunting naghihicab ang m~ga nakikinig, sampo ni capitang Tiago: Hindî pinakikinggan ni María Clara ang sermón: nalalaman niyang malapit sa canyáng kinalalagyán si Ibarra at siyáng sumasaisip niya, samantalang siyá'y nag-aabanico at canyáng minámasdan ang toro n~g isá sa m~ga Evangelista, na waláng pinag-ibhán sa anyó n~g isáng calabaw na maliit.
"Dapat nating masaulong lahát ang m~ga Santong Casulatan, ang búhay n~g m~ga santo, at sa ganitó'y hindî co kinacailan~gang sa inyó'y man~garal, m~ga macasalanan; dapat ninyóng maalaman ang m~ga bagay na itóng totoong mahalagá at kinacailan~gang gaya n~g pagcasaulo sa Ama namin, bagá man nacalimutan na ninyó itó at nagbubuhay protestante ó hereje na cayó, na hindî nagsisigalang sa m~ga ministro (cawaní n~g Dios, na gaya n~g m~ga insíc), n~guni't cayó'y man~gagpapacasama, lálò n~g man~gapapahamac cayó, m~ga sinumpa!"
--Abá, cosa ese pale Lámaso, ese! (Abá anó ba namán ang párì Dámasong iyán)--ang ibinulóng n~g insíc na si Cárlos, na iniirapan ang nagsesermóng nagpapatuloy n~g m~ga pananalitáng naiisip niya n~g sandalíng iyón, at nagbúbubuga siyá n~g m~ga licaw-licaw na m~ga paglait at pagmumurá.
¡"Mamamatáy cayóng hindî macapagsisisi n~g inyóng m~ga casalanan, m~ga lahi n~g m~ga hereje! Mulâ pa rito sa lupa'y pinarurusahan na cayó n~g Dios n~g m~ga pagcapiit at pagcabilanggô! ¡Ang m~ga mag-amag-anac, ang m~ga babae ay dapat lumayô sa inyó: dapat cayóng bitayíng lahát n~g m~ga namummunô at n~g hindî lumaganap ang binhî ni Satanás sa halamanan n~g Pan~ginoon!... Sinabi ni Jesucristo: Cung cayó'y may masamáng casangcapan n~g catawáng humihicayat sa inyó sa pagcacasala, putulin ninyó, iabsáng ninyó sa apóy!..."
Nan~gin~ginig si fray Dámaso, nalimutan niyá ang canyáng sermón at ang maayos na pananalitâ.
--Náriníg mo ba?--ang itinanóng sa canyáng casama n~g isáng binatang estudianteng taga Maynílà;--¿puputulin mo ba ang iyo?
--¡Ca! siyá na muna ang magputol!--ang isinagót n~g causap, na itinuturò ang nagsesermon.
Naligalig si Ibarra; lumin~gap sa canyáng paliguid at humahanap n~g alin mang súloc, datapwa't punôngpunô ang boong simbahan. Walang nárîrinig at waláng nakikita si María Clara, na pinagsisiyasat ang cuadro n~g pinagpalang m~ga cáluluwa sa Purgatorio, m~ga cáluluwáng ang anyó'y m~ga lalaki't m~ga babaeng hubó't hubad na may nacapatong sa úlong "mitra," (sombrero n~g papa,) "capelo" (sombrero n~g cardenal), ó "toca" (talucbóng n~g monja), na nan~gaiihaw sa apóy at nan~gagsisicapit sa cordón ni San Francisco, na hindî nalalagot cahi't lubháng napacabig-at ang m~ga nacabiting iyón.
Sa gayóng pagdaragdag ni Fray Dámaso n~g canyáng m~ga naisipa'y nag-caligáw-ligáw ang espíritu santong fraile sa pagcacasunodsunód n~g sermón hanggang sa siya'y lumactaw n~g tatlóng mahahabang pangcát at sumamâ ang pagdidictá cay Párì Dámaso, na humihin~gal at nagpapahin~ga sa canyang maalab na pagmumurá.
"¿Sino sa inyó, m~ga makasalanang nakikinig sa akin, ang hihimod sa m~ga súgat n~g isáng dukhâ at libaguing magpapalimos? ¿Sino? Sumagót at itaas ang camáy cung sino! ¡Walâ sino man! Dati co nang nalalaman; walâ n~gang macagagawâ n~g gayón cung dî ang isáng santong gaya ni Diego de Alcalá; canyáng hinimuran ang boong cabulucán, at tulóy sinabi niyá sa isang capatid na nangguiguilalás; ¡Ganitó ang paggamot sa may sakít na itó! ¡Oh pagcacacawang gawâ n~g cristiano! ¡Oh pagcahabág na waláng cahulililip! ¡Oh cabanalan n~g m~ga cabanalan! ¡Oh cagalinggalin~gang hindî matutularan! ¡Oh waláng bahid na lunas!...."
At ipinagpatuloy ang isáng mahabang tanicalang m~ga ¡oh! na idiniripa ang m~ga camáy, at itinataas at ibinababa na anaki mandin ibig na lumipad ó bumugaw n~g m~ga ibon.
"Nagsalitâ siyâ n~g latin bago mamatáy, ¡bagá man dating hindî murunong n~g latin! Mangguilalás cayó m~ga macasalanan! ¡Hindî cayô macapagsasalitâ n~g latin, baga man pinag aaralan ninyó, at sa pag aaral na ito'y pinapalò cayó, hindî cayó macapagsasalitâ n~g latin, mamamatay cayóng hindî macapaglálatin! ¡Isáng biyaya n~g Dios ang macapagwicang latin, cayâ nagsasalita n~g latín ang Iglesia! ¡Acó ma'y nagwiwicang latin din! ¿Bakit ipagkakait n~g Dios ang caaliwang itó n~g loob sa canyáng minamahal na si Diego? Mangyayari ba siyáng mamatáy, mapababayaan ba siyáng hindî nagwiwicang latín? Hindî n~ga mangyayari! Cung magcagayó'y hindî gaganáp sa catuwiran ang Dios, hindî sa totohanang siyá'y Dios! ¡Nagwicang latín n~gâ siyá at nagpapatotoo ang m~ga sumulat n~g aclat n~g m~ga panahóng iyón!" At canyáng binigyáng wacás ang canyang pasimula n~g pan~gan~garal n~g lalong pinaghirapan niya na canyáng inumit sa titic n~g isáng dakilang manunulat, na si Guinoong Sinibaldo de Más.
"¡Binabatì n~gâ cata, marilág na Diego, dan~gal n~g aming samahán! Puspós ca n~g cabanalan, mahinhing may capurihán; mapagpacumbabang may camahalan; masunuring boo ang loob; mapagtiis sa cacaunting bagay na mapagmithi; caaway na tapát ang loob; maawaing nagpapatawad; fraileng lubháng maselang; mapanampalatayang namimintacasi; mapaniwalaíng waláng málay; waláng bahid calupaang sumisinta; hindî maimiking may tinagong líhim; mapagtiis na matiyagá; matapang na natatacot; mapagpiguil na may calooban; mápan~gahás na masulong; mapanalimang nagpapacatinô; mahiyaing may caran~galan; mapag-in~gat n~g iyóng pag-aaring hindî mahinayan~gin; maliksing tagláy ang cáya; mapagbigáy galang na marunong makipagkapuwa-tao; matalas ang ísip na ma-in~gat; mahabaguing may awa, matimtimang may hiyá; mapanghigantíng matapang; sa casipaga'y dukhâ na mapagsang-ayon; mapag-impoc na mapagbiyaya; waláng malay na nacacatalós; mapagbagong may kinauuwian; mapagwalangbahalang nagmimithíng matuto: ¡linaláng ca n~g Dios upang camtán ang m~ga caayaayang lugód n~g pagsintang malamlam!...Tulun~gan mo acóng umawit n~g iyóng m~ga cadakiláan at n~g ang iyóng pan~gala'y lalong mataas cay sa m~ga bituin at lalong lumiwanag cay sa araw na umiinog sa iyong paanan! Tulun~gan ninyó acóng humin~gi sa Dios n~g cauculáng tálas n~g ísip, sa pamamag-itan n~g pagdarasal n~g isáng Aba Guinoong María!..."
Nan~gagsiluhód na lahát at bumán~gon ang isáng hûgong na catúlad n~g sabay-sabáy na húgong n~g sanglíbong bubúyog. Iniluhód n~g Alcalde n~g malakíng pag-hihirap ang isáng páa, na iniíiling ang úlo sa samâ n~g lóob; namutlá at nagsisisi n~g taimtim sa púsò ang alférez.
--¡Napacadiablo ang curang iyán!--ang ibínulóng n~g isá sa m~ga binatang galing Maynílà.
--¡Huwág cang main~gay!--ang sagót n~g casáma,--naririnig táyo n~g canyáng asawa.
Samantala'y hindî ang pagdarasál n~g Abá Guinoong María ang guinágawâ ni Párì Dámaso, cung dî ang pag-away sa canyáng "espíritu santo," dáhil sa paglactaw na guinawâ sa tatlóng pinacamainam na pangcát n~g canyáng sermón, sacâ cumáin n~g tatlóng merengue at uminóm n~g isáng vasong álac na Málaga, sa canyang lubós na pananalig na masusundûan niyá sa canyáng kináin at ininóm na iyon ang magagalíng na salitáng canyáng sasaysayin, n~g higuít sa maibubulóng sa canyá n~g lahát n~g m~ga "espiritu santong" cáhoy na may anyóng calapati ó may but-ó't may lamáng may anyóng maliban~ging fraile. Pasisimulan niya na ang sermóng wícang tagalog.
Tinuctucán n~g matandáng mapamintacasi ang canyáng apóng babae, na naguising na masamâ ang loob at nagtanóng:
--¿Dumating na ba ang oras n~g pag-iyác?
--Hindî pa, n~guni't huwag cang matulog ¡"condenada"!--ang isinagót n~g mabait na núnong babae.
Babahagyâ lamang ang naitandá namin sa pan~galawang bahágui n~g sermón, sa macatwíd bagá'y ang sa wícang tagalog. Hindî nagsasaulo n~g pinag-ayos sa wicang tagalog si Párì Dámaso, cung dî ang maisipan na lamang niyá sa oras n~g pagsesermón, hindî sa dahiláng malakî ang dunong niyá sa pananagalog cay sa pan~gan~gastila, cung dî palibhasa'y ipinalálagay niyáng páwang han~gál ang m~ga filipinong m~ga taga lalawigan sa maayos na pananalitâ, hindî siyá nan~gan~ganib macapagsalitâ n~g m~ga caul-ulán sa haráp nilá. Sa m~ga castila'y ibá n~g bagay, may naringgan siyáng may palatuntunan daw na sinusunod sa magalíng na pananalumpatì, at hindî n~gâ malayong magcaroón sa m~ga nakikinig n~g isá man lamang na nacapag-aral sa colegio, marahil ang guinoong Alcalde Mayor ang isá sa canilá; at dahilán dito'y isinusulat muna niyá ang canyáng m~ga sermón, pinagsisicapang pagbutíhin, kinikikil at sacâ isinasaulo pagcatápos, at guinágawâ niyá ang pagsasanay sa loob n~g m~ga dalawáng áraw bágo dumatíng ang pagsesermón.
Naguíng cabalitaàng sino man sa nakikinig ay hindî nacaunawa n~g caboóan n~g sermóng iyón: at gayón ang nangyari, palibhasa'y mapupuról ang caniláng ísip at totoong malalalim ang m~ga sinabi n~g nagsermón, ang sabi n~ga ni Hermana Rufa, cayâ n~ga't nasáyang lámang ang paghihintáy n~g m~ga nakikinig n~g pagdatíng n~g m~ga pananalitáng kinararapatang iyacán, at bucód pa sa roo'y mulíng natúlog ang "condenadang" apó n~g matandáng mápagbanal.
Gayón man, itóng huling bahaguing itó'y namun~gang hindî gáya, n~g úna, cahi't sa m~ga tan~ging nakikinig man lamang, ayon sa makikita natin sa dacong súsunod.
Nagpasimulâ n~g isáng: "Maná capatir con cristiano", at sacá isinunod dito ang dugyóng-dugyóng m~ga salitáng hindî maihuhulog sa anô mang wicà; nagsalita n~g tungcól sa cáluluwa, sa Infierno, sa "mahal na santo pintacasi, sa m~ga macasalanang m~ga "indio" at sa m~ga banal na m~ga Páring Franciscano."
--¡Menche!--anáng isá sa dalawáng m~ga waláng galang na tagá Maynila sa canyáng casama:--wicang griego sa ganáng ákin ang lahat n~g iyán, yayao na acó.
At sa pagca't nakita niyang nacasará ang lahát n~g pintuan, doón siyá lumabás sa sacristía, na ano pa't malaking totoo ang ipinagcasala n~g m~ga tao at n~g nagsesermón, sa dahil sa gayo'y namutlâ at itiniguil ni Párì Dámaso sa calahati ang isáng salitâ niyá; inacálà n~g ilang magsasalitâ siyá n~g isáng mabalásic na múra, n~guni't nagcásiya na lamang si Párì Dámaso na pasundan niyá n~g tin~gin ang umalís, at sacâ ipinagpatúloy ang pagsesermón.