Ogniem i mieczem (107 page)

Karol Ferdynand Waza
(1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.

Jan II Kazimierz Waza
(1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).

Vivat Carolus rex
(łac.) — niech żyje król Karol.

Ksenofont z Aten
(ok. 430 p.n.e. – ok. 355 p.n.e.) — pisarz i żołnierz grecki.

Czernihów
— miasto w płn. części Ukrainy, ok. 140 km na płn. od Kijowa, w XVII w. stolica województwa w granicach Korony.

Wołosz
— tu: lekka jazda, w której służyli ludzie z Wołoszczyzny, a także Polacy i Ukraińcy;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Lubecz
— miasto nad Dnieprem w płn. części Ukrainy, jedna z najstarszych osad na Rusi, w IX w. warownia Waregów, w XVII w. w granicach Korony.

Brahin
a.
Brahiń
— miasteczko w płd.-wsch. części dzisiejszej Białorusi, w XII w. ważny ośrodek Rusi Kijowskiej, w XVII w. należało do dóbr rodu Wiśniowieckich.

Mozyr
a.
Mozyrz
— miasto nad Prypecią, na terenie płd. Białorusi, ok. 150 km na płn. wschód od Czernihowa.

Turów
— miasto w płd. części dzisiejszej Białorusi, w X w. stolica Księstwa Turowskiego, zależnego od Księstwa Kijowskiego, w XVII w. dobra Sapiehów.

fraucymer
(z niem.
Frauenzimmer
: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

szkaplerzyk
własc. kaplerz — święty obrazek, malowany na blasze i noszony na szyi przez rycerzy w XVII w.; rodzaj medalika.

któren
— dziś popr.: który.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

skonfundować się
(z łac.) — zmieszać się, stropić się.

polityka
(z łac.) — tu: grzeczność, ogłada.

psować
(starop.) — psuć, niszczyć.

Turów
— miasto w płd. części dzisiejszej Białorusi, w X w. stolica Księstwa Turowskiego, zależnego od Księstwa Kijowskiego, w XVII w. dobra Sapiehów.

Prypeć
— rzeka płynąca przez płd. Białoruś i płn. Ukrainę, prawy dopływ Dniepru.

dziegieć
— lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in.

lecha
(starop.) — zagon.

rytmy
(starop.) — wiersze.

desperacja
(z łac.) — rozpacz.

Czernihów
— miasto w płn. części Ukrainy, ok. 140 km na płn. od Kijowa, w XVII w. stolica województwa w granicach Korony.

surowie
— dziś: surowo.

Wże win dobryj
— on jest dobry.

Jarema ide
(ukr.) — Jeremi idzie.

Dzikie Pola
— stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

Czehryn
a.
Czehryń
, (ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Jahorlik
— rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

Te Deum laudamus
(łac.) — ciebie Boga wysławiamy.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Białocerkiew
a.
Biała Cerkiew
— miasto położone nad rzeką Roś, w centralnej części Ukrainy, ok. 80 km na południe od Kijowa, rezydencja Branickich.

zapadła koszem
— założyła obóz.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

czambuł
(z tur.
czapuł
: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

jasyr
— niewola tatarska lub turecka.

Potocki, Mikołaj
, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651) — hetman wielki koronny w latach 1646–1651), kasztelan krakowski.

ataman koszowy
—
ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny;
kosz
— obóz kozacki.

Nesterwar
— dziś: Tulczyn, miasto na płd.-wsch. Podolu, w XVII w. rezydencja magnacka.

zbawiać
— tu: pozbawiać.

kontentacja
(z łac.) — zadowolenie.

(...)
o którego śmierci wieść jeszcze nie doszła
(...) — 12 czerwca pod Białocerkwią nie wiedziano jeszcze o śmierci króla. [przypis autorski]

z Tatary
— dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

rezun
(z ukr.) — siepacz, zabójca.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

A ce szczo takie, jakie łycho
(ukr.) — a co to takiego, jakie licho?

delia
(starop.) — rodzaj płaszcza.

kołpak
— wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

buława
(z tur.) — symbol władzy wojskowej; dosł. rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna.

Kisiel, Adam herbu Kisiel
(1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

wypocząwszy wojsku
— dziś: dawszy wypocząć wojsku.

wataha
— tu: oddział.

Pohrebyszcze
— miasto położone nad rzeką Roś w centralnej części Ukrainy, ok. 80 km na płd. zachód od Białej Cerkwi.

Mordujcie ich tak, by czuli, że umierają.
— Rudawski twierdzi, iż słowa owe były wyrzeczone w Niemirowie. [Rudawski, Wawrzyniec Jan (1617–1690), autor pisanej po łacinie historii Polski 1648–1660, której polski przekład wyszedł w Petersburgu w 1855 r. Red. W.L.]

pan łubniański
— książę Jeremi Wiśniowiecki (1612–1651);
Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Żółte Wody
— uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

niedrug
(z ukr.
nedruh
) — wróg, nieprzyjaciel.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

z Tatary
— dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

murza
[wym. mur-za] a.
mirza
[wym. mir-za] — książę tatarski.

bej
(z tur.) — wódz.

czaus
a.
czausz
(z tur.) — urzędnik, posłaniec.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Łoboda, Fedir
(zm. 1666) — dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu.

Perejasław
— miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

czaban
— dziki pasterz stepowy, koczownik.

czehryński
— z Czehryna;
Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

kiścień
— rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu.

błahocześciwy
(daw. ukr.) — pobożny; prawosławny.

wiktoria
(z łac.) — zwycięstwo.

od majestatu i stanów
— tj. od króla i sejmu.

krwie
— dziś popr. forma D. lp: krwi.

Rzplitej
— Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

Kisiel, Adam herbu Kisiel
(1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

WMci
— skrót od: waszej miłości.

IMP
— skrót od: ich miłości panów.

Łoboda, Fedir
(zm. 1666) — dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu.

perejasławski
— dowódca perejasławskiego pułku Kozaków rejestrowych;
Perejasław
— miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

Prawdu każe
(urk.) — prawdę mówi.

Neprawdu, bresze psia wira
(z ukr.) — nieprawdę, kłamie psia wiara.

etc
(łac.
et caetera
) — i tak dalej.

piernacz
— buława, symbol władzy pułkownika kozackiego.

partyzant
— tu: zwolennik, stronnik.

Czabanować wam
— powinniście bydło paść.

rab
(starop.) — niewolnik, sługa.

pan krakowski
— hetman Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651) piastował godność kasztelana krakowskiego.

bat’ko
(ukr.) — ojciec.

kosz
— obóz.

Dzikie Pola
— stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.