Ogniem i mieczem (99 page)

ataman koszowy
—
ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny.

zbiegi
— dziś popr. forma M. lm: zbiegowie.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

raz maty rodyła
(ukr.) — raz matka rodziła; pierwsza część powiedzenia „Raz matka rodziła i raz się umiera”.

saletra
— azotan, składnik materiałów wybuchowych.

żołnierzów
— dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

szczeznąć
— osłabnąć, opaść z sił, zginąć.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

zubastaja szczuka
(ukr.) — zębaty szczupak.

dignitas, dignitatis
(łac. ) — godność; tu B. lp:
dignitatem
.

bajdak
(ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

poroh
(ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Nienasytec
— piąty z dziewięciu porohów Dniepru, blisko prawego brzegu znajdował się na nim 7-metrowy wodospad.

czajka
— wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

rudel
(daw.) — ster a. wiosło sterowe.

samopał
— prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

czajka
— wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

czerń
— biedota kozacka.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

alteracja
(z łac.) — rozterka, niepewność.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

frant
— ktoś wesoły i sympatyczny, ale jednocześnie bystry i przebiegły.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

wyszle
(daw. dial.) — dziś: wyśle.

czajka
— wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej..

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

czajka
— wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

poroh
(ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Nienasytec
— piąty z dziewięciu porohów Dniepru, blisko prawego brzegu znajdował się na nim 7-metrowy wodospad.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

kołbań
(daw. ukr.) — jama, głębina, bystrze.

Niż
a.
Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Kuczkasy
(ukr.
Kiczkas
a.
Kuczuk-As
) — miejsce o dużym znaczeniu strategicznym, położone na lewym brzegu Dniepru poniżej porohów, naprzeciw wyspy Chortycy, kiedyś osada kozacka, dziś w granicach miasta Zaporoża.

mogiła
— tu: kopiec, kurhan.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

czertomelicki labirynt
— u ujścia rzeki Czertomelik na Dnieprze istniała duża ilość wysp, zapewniających Kozakom kryjówki; nazwę Czertomelik nosiła też jedna z tych wysp.

Chortyca
— największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych.

inkursja
(z łac.) — najazd.

semen
(daw.) — Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący.

pośpili się
— dziś popr.: pospali się, zasnęli.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

Niżowi
— Kozacy z Niżu;
Niż
a.
Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

czajka
— wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

wraży
— niesprzyjający, wrogi.

samopał
— prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.;
zapytać z samopału
(żart.) — strzelać.

J. O.
— skrót od: jaśnie oświeconego.

ataman koszowy
—
ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny.

posły
— dziś popr. forma M. lm: posłowie.

Na pohybel że wam, czortowy syny! Szczob was Sierpiahowa smert! Jasno wielmożny syny!
(ukr.) — Na zgubę wam, czortowe syny! Żeby was Sierpiagowa śmierć! Jaśnie wielmożne syny!;
Sierpiaga
a.
Pidkowa, Iwan
(zm. 1578) — watażka kozacki, ogłosił się hospodarem wołoskim, za co Stefan Batory skazał go na ścięcie.

Lach
(daw. ukr.) — Polak; tu D. lm:
Lachiw
: Polaków.

budu
(ukr.) — będę.

Zawedem posła, ałe za borodu
(ukr.) — zaprowadzimy posła, ale za brodę.

samopał
— prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

Koli! Koli!
(ukr.
koły
!) — bij, zabij!

pocztowy
— członek pocztu, sługa.

czajka
— wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

ałłachować
— wydawać dzikie okrzyki bojowe, wzywać Allaha.

piszczel
a.
kij
— prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

bat’ku
(ukr.) — ojcze.

czajka
— wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

spisa
— rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

handżar
a.
kindżał
— nóż, sztylet, używany często do dobijania rannego przeciwnika.

ordyniec
— członek ordy tatarskiej.

Proszczaj, bat’ku
(ukr.) — żegnaj, ojcze.

kantarzej
— urzędnik wojskowy na Zaporożu, czuwający nad miarami i wagami w kramach na Kramnym Bazarze w Siczy. [przypis autorski]

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

palanka
— wódka, gorzałka.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

kurzeń
a.
kureń
— oddział kozacki.

ataman koszowy
—
ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny.

Bazawłuk
— wyspa na Dnieprze u ujścia rzek Bazawłuk i Czortomłyk (Czertomelik), siedziba Kozaków, w XX w. zatopiona podczas tworzenia Zalewu Kachowskiego.

Sochroni Bih
(ukr.) — uchowaj Boże.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: młody żołnierz w wojsku kozackim.

serdyty
(ukr.) — twardy, gniewny, zacięty.

dziegieć
— lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in.

kosz
— obóz warowny.

Chortyca
— największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych.

oczeret
(ukr.) — trzcina.

Wołoch
— człowiek pochodzący z Wołoszczyzny;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

ośm
(starop.) — osiem.

Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

lama
— tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi.

altembas
— kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego.

złotogłów
— tkanina ze złotych nici.

cyc
(z hol.
sits
) — tani materiał bawełniany, perkal.

krzyże zdarte z cerkwi
— Zaporożcy w czasie swych napadów nie oszczędzali nikogo i niczego. Do czasów Chmielnickiego nie było wcale cerkwi w Siczy. Pierwszą właśnie Chmielnicki wystawił; nie pytano tam również nikogo o wyznanie, i to, co opowiadają o religijnym nastroju Niżowców, jest bajką. [przypis autorski]

spisa
— rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

miriady
— liczba używana w Grecji. Jej wartość to 10 000; pot. uzywa się tej nazwy w znaczeniu:wiele, nieskończenie dużo.

Czertomelik
— wyspa na Dnieprze u ujścia rzeki o tej samej nazwie, jedna z lokalizacji Siczy.

ataman koszowy
—
ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny;
kosz
— obóz kozacki.

deputacja
— przedstawicielstwo, poselstwo.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

kurzeń
a.
kureń
— oddział kozacki.

esauł
— oficer kozacki.

kantarzej
— urzędnik wojskowy na Zaporożu, czuwający nad miarami i wagami w kramach na Kramnym Bazarze w Siczy.

Trastia joho maty mordowała
(ukr.) — przekleństwo: żeby cholera jego mać wzięła.

Kołyb ja kotoroho w łob
— gdybym tak którego w łeb [uderzył].

murza
[wym. mur-za] a.
mirza
[wym. mir-za] — książę tatarski.