Ogniem i mieczem (98 page)

prażnik
a.
praźnik
(starop. lub z ukr.) — święto.

ataman koszowy
—
ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny.

ataman kurzeniowy
— dowódca kurnia, oddziału kozackiego.

z hetmany
— dziś popr. forma N. lm: z hetmanami.

Jonasz
(VIII w. p.n.e.) — prorok Starego Testamentu, opisany w biblijnej
Księdze Jonasza
, w czasie burzy morskiej został połknięty przez wielką rybę, która po trzech dniach wypluła go na brzeg.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

bajdak
(ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Niż
a.
Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

poroh
(ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Zborowski, Samuel
(zm. 1584) — magnat polski, rotmistrz królewski, skazany za morderstwo banita, jako hetman kozacki przebywał na Siczy w latach 70-tych XVI w., po powrocie do Krakowa ścięty.

Nalewajko, Semen
(zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

Pawluk, Paweł
własc. Michnowicz, Pawło (zm. 1638) — przywódca antypolskiego i antyszlacheckiego powstania kozackiego (1637), pokonany przez polskie wojska pod wodzą hetmana Mikołaja Potockiego i ścięty; akt kapitulacji podpisał Bohdan Chmielnicki jako pisarz wojska zaporoskiego.

Niżowcy
— wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

niżowa rzeczpospolita
— społeczność Kozaków Zaporoskich.

Wołoch
— człowiek z Wołoszczyzny;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

w czele
— dziś popr. forma Ms. lp: w czole.

innocencją
(z łac.) — niewinność, czystość.

kusztyk
a.
kulawka
— kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.

dies irae et calamitatis
(łac.) — dzień gniewu i nieszczęść.

dziegieć
— lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in.; tu symbol niskiego pochodzenia.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

justycja
(z łac.) — sprawiedliwość.

rekompensa
(z łac.) — nagroda, zadośćuczynienie.

pro publico bono
(łac.) — dla wspólnego dobra.

traktament
(z łac.) — poczęstunek.

fawor
— wyróżnienie, przywilej.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

małpów
— popr. forma D. lm: małp.

Perejasław
— miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

Łoboda, Fedir
(zm. 1666) — dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu.

Niżowcy
— wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

z chłopy
— dziś popr. forma N. lm: z chłopami.

pod wiechami
— tu: w karczmach.

Galata
— dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.

rzezaniec
(daw.) — eunuch, nadzorca żon w haremie.

seraj
— pałac władcy muzułmańskiego, mieszczący harem, czyli mieszkanie żon i nałożnic władcy.

bajdak
(ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

semen
(daw.) — Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący.

in poculis
(łac.) — przy kieliszku.

skonwinkować
(z łac.) — przekonać, zjednać.

antałek
(starop.) — naczynie na miód, butelka.

poroh
(ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

rozterków
— dziś popr. forma D. lm: rozterek.

Chocim
(ukr.
Chotyn
) — miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy;
bitwa pod Chocimiem
(1621) — taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką.

janczarzy
a.
janczarowie
(z tur.) — piechota turecka.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

Konaszewicz-Sahajdaczny, Petro herbu Pobóg
(1570–1622) — hetman i wybitny wódz kozacki, walczył po stronie Rzeczypospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618, organizował kozackie wyprawy łupieżcze do Stambułu, dowodził Kozakami w bitwie pod Chocimiem.

Puskaj, bat’ku, z Lachami umiraty
(ukr.) — Pozwól, ojcze, z Polakami umierać.

Niż
a.
Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

z Tatary
— dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

poczet
— orszak, słudzy, towarzyszący panu w podróżach.

ślozy
(starop.) — łzy.

Taśmina
, ukr.
Tiasmyn
— rzeka na środkowej Ukrainie, prawy dopływ Dniepru.

bajdak
(ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Vive valeque
(łac.) — żyj i bądź zdrów.

Ne tumany ustawali
(ukr.) — nie mgły wstawały.

bajdak
(ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

czajka
— wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

pokup
— zbyt.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

poroh
(ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Nienasytec
— piąty z dziewięciu porohów Dniepru, blisko prawego brzegu znajdował się na nim 7-metrowy wodospad.

kulon
— ptak wędrowny, żyje na stepach i suchych ugorach w pobliżu rzek, kiedyś licznie występujący w Polsce, dziś bardzo rzadki.

oczeret
(ukr.) — trzcina; szuwary.

Krzemieńczug
(ukr.
Kremenczuk
) — miasto i forteca nad brzegiem Dniepru na Połtawszczyźnie.

wiszni
(ukr.:
wyszni
) — wiśnie.

trzmielów
— dziś popr. forma D. lm: trzmieli.

motylów
— dziś popr. forma D. lm: motyli.

guldynka
(starop.) — myśliwska strzelba gwintowana.

suhak
— ssak krętorogi, spokrewniony z gazelami, dziś żyje tylko w Azji Środkowej, w XVII w. można go było spotkać na terenie całej dzisiejszej Ukrainy.

Niżowi
— Kozacy z Niżu;
Niż
a.
Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

dziegieć
— lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Czerkasy
— miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

Perejasław
— miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

Niżowcy
— wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

Niż
a.
Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

ataman koszowy
—
ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Lach
(daw. ukr.) — Polak; tu D. lm:
Lachiw
: Polaków.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

poroh
(ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

Wołosz
a.
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

każden
(daw.) — dziś popr.: każdy.

palanka
— wódka, gorzałka.

cyklop
(mit. gr.) — olbrzym z jednym okiem na środku czoła; najsłynniejszym cyklopem był pasterz Polifem, ludożerca, oślepiony przez Odyseusza.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Lanckoroński, Przecław herbu Zadora
(zm. 1631) — magnat kresowy, Kawaler Grobu Chrystusowego, starosta chmielnicki, przewodził Kozakom Zaporoskim w wyprawach przeciw Turkom i Tatarom, rzekomy pierwszy hetman kozacki.

Zborowski, Samuel
(zm. 1584) — magnat polski, rotmistrz królewski, skazany za morderstwo banita, jako hetman kozacki przebywał na Siczy w latach 70-tych XVI w., po powrocie do Krakowa ścięty.