Authors: JosÈ Rizal
Ipinalalagay na siyá'y isá sa m~ga lalong m~ga mayayamang "propietario"[116] sa Binundóc, at isá sa lalong m~ga pan~gulong "hacendero"[117], dahil sa canyáng m~ga lúpà sa Capampan~gan at sa Laguna n~g Bay, lalonglalò na sa bayan n~g San Diego, na doo'y itinataas taón taón ang buwis n~g lúpà. Ang San Diego ang lalong naiibigan niyáng báyan, dahil sa caligaligayang m~ga páliguan doon, sa balitang sabun~gán, ó sa m~ga hindî niyá nalilimot na canyáng naaalaala: doo'y nátitira siyá n~g dalawáng buwán sa bawa't isáng taón, ang cadalian.
Maraming m~ga báhay si Capitang Tiago sa Santo Cristo, sa daang Anloague at sa Rosario. Siyá't isáng insíc ang may hawác n~g "contrata" n~g opio at hindî n~ga cailan~gang sabíhing silá'y nan~gagtutubò n~g lubháng malakí. Siyá ang nagpapacain sa m~ga bilanggô sa Bilibid at nagpapádala n~g damó sa maraming m~ga pan~gulong báhay sa Maynilà; dapat unawâing sa pamamag-itan n~g "contrata." Casundô niyá ang lahát n~g m~ga pinunò, matalinò, magalíng makibagay at may pagcapan~gahás, pagcâ nauucol sa pagsasamantalá n~g m~ga pagcâ iláng n~g ibá; siyá ang tan~ging pinan~gan~ganibang capan~gagáw n~g isáng nagn~gan~galang Perez, tungcól sa m~ga "arriendo" at m~ga "subasta" n~g m~ga sagutin ó pan~gan~gatungculang sa towi na'y ipinagcacatiwálâ n~g Gobierno n~g Filipinas sa m~ga camáy n~g m~ga "particular"[118]. Cayâ n~ga't n~g panahóng nangyayari ang m~ga bagay na itó, si Capitang Tiago'y isáng taong sumasaligaya; ang ligaya bagáng macacamtan sa m~ga lupaíng iyón n~g isáng táong maliit ang báo n~g úlo: siyá'y mayaman, casundô n~g Dios, n~g Gobierno at n~g m~ga táo.
Na siyá'y casundô n~g Dios, itó'y isáng bagay na hindî mapag-aalinlan~ganan: halos masasabing marapat sampalatayanan: waláng cadahilanan upang mácagalit n~g mabaít na Dios, pagcâ magalíng ang calagayan sa lúpà, pagcâ sa Dios ay hindî nakikipag-abot-usap cailán man, at cailán ma'y hindî nagpapautang sa Dios n~g salapî. Cailán ma'y hindî nakipag-usap sa Dios, sa pamamag-itan n~g m~ga pananalan~gin, cahi't siyá'y na sa lalong malalakíng m~ga pagcaguipít; siyá'y mayaman at ang canyáng salapî ang sa canyá'y humahalili sa pananalan~gin. Sa m~ga misa at sa m~ga "rogativa'y" lumaláng ang Dios n~g m~ga macapangyarihan at m~ga palalong m~ga sacerdote. Lumaláng ang Dios, sa canyáng waláng hanggáng cabaitan, n~g m~ga dukhâ, sa iguiguinhawa n~g m~ga mayayaman, m~ga dukháng sa halagáng piso'y macapagdarasal n~g cahi't labing anim na m~ga misterio at macababasa n~g lahát n~g m~ga santong libro, hanggáng sa "Biblia hebráica" cung daragdagan ang bayad. Cung dahil sa isáng malakíng caguipita'y manacánacáng kinacailan~gan ang m~ga saclolo n~g calan~gitan at waláng makita agád cahi't isáng candilang pulá n~g insíc, cung magcagayo'y nakikiusap na siyá sa m~ga santo at sa m~ga santang canyáng pintacasi, at ipinan~gan~gacò sa canilá ang maraming bagay upang silá'y mapilitan at lubós mapapaniwalaang tunay na magalíng ang canyáng m~ga han~gád. Datapuwa't ang totoong lálò niyáng pinan~gan~gacuan at guináganapan n~g m~ga pan~gacò ay ang Virgen sa Antipolong Nuestra Señora de la Paz y Buen Viaje; sapagcá't sa iláng may caliliitang m~ga santo'y hindî n~ga lubháng gumáganap at hindî rin totoong nag-uugaling mahál ang táong iyón; ang cadalasa'y pagcâ kinamtán na niyá ang pinipita'y hindî na muling nágugunítà ang m~ga santong iyón; tunay n~ga't hindî na namán silá mulíng liniligalig niyá, at cung sacali't napapanaho'y talastás ni Capitáng Tiagong sa calendario'y maraming m~ga santong waláng guinágawâ sa lan~git marahil. Bucód sa roo'y sinasapantáhà niyáng malakí ang capangyariha't lacás n~g Virgen de Antipolo cay sa m~ga ibáng Virgeng may dalá mang bastóng pilac, ó m~ga Niño Jesús na hubó't hubád ó may pananamít, ó m~ga escapulario, m~ga cuintás ó pamigkís na cuero ("correa"): marahil ang pinagmumulaàn nitó'y ang pagcâ hindi mápalabirô ang Guinoong Babaeng iyón, mápagmahal sa canyáng pan~galan, caaway n~g "fotografía"[119], ayon sa sacristán mayor sa Antipolo, at sacâ, pagca siya'y nagagalit daw ay nan~gín~gitim na cawan~gis n~g luyong, at nanggagaling namán sa ang ibáng m~ga Virgen ay may calambután ang púsò at mapagpaumanhin: talastás n~g may m~ga táong iniibig pa ang isáng haring "absoluto"[120] cay sa isáng haring "constitucional"[121], cung hindî náriyan si Luis Catorce[122] at si Luis Diez y Seis[123], si Felipe Segundo[124] at si Amadeo Primero[125]. Sa cadahilanan ding itó marahil cayâ may nakikitang m~ga insíc na di binyagan at sampóng m~ga castilang lumalacad n~g paluhód sa balitang sambahan; at ang hindî lamang napag-uusísà pa'y ang cung bakit nan~gagtatanan ang m~ga curang dalá ang salapî n~g casindácsindác na Larawan, napasa sa América at pagdatíng doo'y napacácasal.
Ang pintuang iyán n~g salas, na natátacpan n~g isáng tabing na sutlâ ay siyáng daang patun~gó sa isáng maliit na capilla ó pánalan~ginang dî dapat mawalâ sa alin mang báhay n~g filipino: naririyan ang m~ga "dios lar"[126] ni capitan Tiago, at sinasabi naming m~ga "dios lar," sa pagca't lalong minamágaling n~g guinoong ito ang "politeismo"[127] cay sa "monoteismo"[128] na cailan ma'y hindî niyá naabót n~g pag-iisip. Doo'y may napapanood na m~ga larawan n~g "Sacra Familia"[129] na pawang garing mulâ, sa ulo hangang dibdib, at gayon din ang m~ga dacong dulo n~g m~ga camáy at paa, cristal ang m~ga matá, mahahabà ang m~ga pilíc matá at culót at culay guintô ang m~ga buhóc, magagandáng yárì n~g escultura sa Santa Cruz. M~ga cuadrong pintado n~g óleo n~g m~ga artistang taga Pácò at taga Ermita, na ang naroroo'y ang m~ga pagpapasakít sa m~ga santo, ang m~ga himalâ n~g Vírgen at iba pa; si Santa Lucíang nacatitig sa lan~git, at hawác ang ísáng pinggáng kinalalagyan n~g dalawá pang matáng may m~ga pilìc-matá at may m~ga kílay, na catulad n~g napapanood na nacapintá sa "triángulo" n~g Trinidad ó sa m~ga "sarcófago egipcio"[130]; si San Pascual Baylon, San Antonio de Padua, na may hábitong guingón at pinagmámasdang tumatan~gis ang isáng Niño Jesús, na may damit Capitan General, may tricornio[131], may sable at may m~ga botang tulad sa sayáw n~g m~ga musmós na batà sa Madrid: sa ganáng cay Capitan Tiago, ang cahulugan n~g gayóng anyó'y cahi't idagdág n~g Dios sa canyáng capangyarihan ang capangyarihan n~g isáng Capitang General sa Filipinas, ay paglalaruan din siyá n~g m~ga franciscano, na catulad n~g paglalarò sa isáng "muñeca" ó larauang taotauhan. Napapanood din doon ang isáng San Antonio Abad, na may isáng baboy sa tabí, at ang ísip n~g carapatdapat na Capitan, ang baboy na iyó'y macapaghihimalâng gaya rin ni San Antonio, at sa ganitóng cadahilana'y hindî siyá, nan~gan~gahás tumawag sa hayop na iyón n~g "baboy" cung dî "alágà n~g santo señor San Antonio;" isáng San Francisco de Asís na may pitông pacpác at may hábitong culay café, na nacapatong sa ibabaw n~g isáng San Vicente, na walâ cung dî dádalawang pacpac, n~guni't may dalá namáng isáng cornetín; isáng San Pedro Mártir na biyác ang ulo, at tan~gan n~g isáng dî binyagang nacaluhod ang isâng talibóng n~g tulisán, na na sa tabi n~g isáng San Pedro na pinuputol ang tain~ga n~g isáng moro, na marahil ay si Malco, na nan~gan~gatlabi at napapahindîc sa sakít, samantalang tumatalaoc at namamayagpag ang sasabun~ging nacatuntong sa isáng haliguing "dórico"[132], at sa bagay na ito'y inaacalà ni Capitang Tiago, na nacararating sa paguiguîng santo ang tumagâ at gayon din ang mátagà. ¿Sino ang macabibilang sa hucbóng iyón n~g m~ga larawan at macapagsasaysay n~g m~ga canicanyáng tún~go't m~ga cagalin~gang doo'y natitipon?!Hindî n~ga magcacasiyang masabi sa isáng capítulo lamang! Gayón ma'y sasabihin din namin ang isáng magandang San Miguel, na cahoy na dinorado at pinintahán, halos isáng metro ang táas: nan~gan~gatábì ang arcángel, nanglilisic ang m~ga mata, cunót ang noo at culay rosa ang m~ga pisn~gí; nacasuot sa caliwáng camay ang isáng calasag griego, at iniyayambâ n~g canan ang isang kris joloano, at handang sumugat sa namimintacasi ó sa lumapit sa canyá, ayon sa nahihiwatigan sa canyáng acmâ at pagtin~gíng hindî ang tun~go'y sa demoniong may buntót at may m~ga sun~gay na ikinacagat ang canyáng m~ga pan~gil sa bintíng dalaga n~g arcángel. Hindî lumalapit sa canyá cailán man si Capitang Tiago, sa tacot na bacâ maghimalâ. ¿Mamacailán bagáng gumaláw na parang buháy ang hindî lamang iisáng larawan, cahi't anóng pagcapan~gitpan~git ang pagcacágawang gaya n~g m~ga nanggagaling sa m~ga carpintería sa Paete, at n~g man~gahiyâ at magcamít caparusahán ang m~ga macasalanang hindî nananampalataya? Casabiháng may isáng Cristo raw sa España, na nang siyá'y tawaguing sacsí n~g m~ga nan~gacò sa pagsinta, siyá'y sumang-ayo't nagpatotoo, sa pamamag-itan n~g minsang pagtan~gô n~g úlo sa haráp n~g hucóm; may isáng Cristo namáng tinanggál sa pagcapácò ang canang camáy upang yacapin si Santa Lutgarda; at ¿anó? hindî ba nababasa ni Capitang Tiago sa isáng maliit na librong hindî pa nalalaong inilalathalà, tungcol sa isáng pagsesermong guinawâ sa pamamag-itan n~g tinan~gòtan~gô at kinumpáscumpás n~g isáng larawan ni Santo Domingo sa Soriano? Waláng sinabing anó man lamang salitâ ang santo; n~guni't naacalà ó inacalà n~g sumulat n~g librito, na ang sinabi ni Santo Domingo sa canyáng m~ga tinan~gòtan~gô at kinumpáscumpás ay ipinagbibigay alâm ang pagcatapos n~g santinacpán[133] ¿Hindi ba sinasabi namáng malaki ang pamamagà n~g isáng pisn~gi cay sa cabilâ n~g Virgen de Luta n~g bayan n~g Lipá at capol n~g putic ang m~ga laylayan n~g canyáng pananamít? ¿Hindi bâ itó'y lubós na pagpapatotoong ang m~ga mahál na larawa'y nagpapasial din namá't hindî man lamang itinataas ang caniláng pananamít, at sinásactan din namán silá n~g bagang, na cung magcabihira'y tayo ang dahil? ¿Hindi bâ namasdán n~g canyáng sariling matang maliliit ang lahát n~g m~ga Cristo sa sermón n~g "Siete Palabra"[134] na gumágalaw ang úlo at tumatan~gong macaitló, na siyáng nacaaakit sa pagtan~gis at sa m~ga pagsigáw n~g lahát n~g m~ga babae at n~g m~ga calolowang mahabaguing talagáng m~ga taga lan~git? ¿Anó pa? Napanood din namán naming ipinakikita n~g pári sa m~ga nakíkinig n~g sermón sa canyá sa oras n~g pagpapanaog sa Cruz cay Cristo ang isáng panyóng punô n~g dugô, at camí sana'y tatan~gis na sa malaking pagcaáwà, cung di lamang sinabi sa amin n~g sacristan, sa casaliwang palad n~g aming cálolowa, na iyón daw ay birò lamang: ang dugóng iyon-anya-ay sa inahíng manóc, na pagdaca'y inihaw at kinain, baga ma't Viernes Santo ... at ang sacristan ay matabâ. Si Capitang Tiago n~ga, palibhasa'y taong matalinò at banál, ay nag-iin~gat na huwag lumapit sa Krís ni San Miguel.--¡Lumayô tayo sa m~ga pan~ganib!--ang sinasabi niyá sa canyáng sarili--nalalaman co n~g isáng arcángel; ¡n~guni't hindî, walâ acong tiwalà! ¡walâ acong tiwalà!
Hindî dumaráan ang isáng taóng hindî siyá nakikidaló sa pagpasa Antipolong malaki ang nagugugol, na ang dalá'y isáng orquesta: cung nároroon na'y pinagcacagulan niyá ang dalawá sa lubháng maraming m~ga misa de graciang guinágawâ sa boong tatlóng siyám, at sa m~ga ibáng araw na hindî guinágawâ ang pagsisiyám, at nalíligò pagcatapos sa bantóg na "batis" ó bucál, na ayon sa pinasasampalatayana'y naligò roon ang mahál na larawan. Nakikita pa n~g m~ga mapamintacasing táo ang m~ga bacás n~g m~ga páa at ang hilahis n~g buhóc n~g Vírgen de la Paz sa matigás na bató, n~g pigaín niyá ang m~ga buhóc na iyón, anó pa't waláng pinagibhan sa alín mang babaeng gumagamit n~g lan~gis n~g niyóg, at para manding patalím ang canyáng m~ga buhóc, ó cung dili cayá'y diamante at waláng pinag-ibhán sa may sanlibong tonelada ang bigát. Ibig sana naming ihaplít n~g cagulatgulat na larawan ang canyáng mahál na buhóc sa m~ga matá n~g m~ga táong mapamintacasing itó, at canyáng tuntun~gan ang caniláng dilà ó úlo.--Doón sa tabí rin n~g bucál na iyón ay dapat cumain si Capitang Tiago n~g inihaw na lechón, dalág na sinigáng sa m~ga dahon n~g alibangbang, at ibá pang m~ga lutong humiguít cumulang ang saráp. Mahiguíthiguít sa apat na raang piso ang nagugugol sa canyá sa dalawáng misang iyón, datapuwa't maipalálagay na múra, cung pag-iisip-isipin ang capuriháng tinatámo n~g Iná n~g Dios sa m~ga ruedang apóy, sa m~ga cohete, sa m~ga "berso," at cung babalacbalakin ang pakinabang na kinákamtan sa bóong isáng taón dahil sa m~ga misang itó.
N~guni't hindî lamang sa Antipolo guinagawâ niyá ang canyáng main~gay na pamimintacasi. Sa Binundóc, sa Capampan~gan at sa bayan n~g San Diego: pagcâ magsasabong n~g manóc na may malalakíng pustahan, nagpápadala siyá sa cura n~g m~ga salapíng guintóng úcol sa m~ga misang sa canyá'y magpapálà, at tulad sa m~ga romanong nan~gagtátanong muna sa caniláng m~ga "augur"[135] bago makipaghamoc, na pinacacaing magalíng ang caniláng m~ga sisiw na iguinagalang; pinagtatanun~gan din ni Capitang Tiago ang canyáng sariling m~ga "augur"; n~guni't tagláy ang m~ga pagbabagong hatol n~g m~ga panahón at n~g m~ga bagong catotohanan. Pinagmámasdan niyá ang nin~gas n~g m~ga candílà, ang úsoc n~g incienso, ang voces n~g sacerdote at ibá pa, at sa lahát n~g bagay pinagsisicapan niyáng mahiwatigan ang canyáng maguiguing palad. Pinaniniwalaang bihirang matalo si Capitáng Tiago sa m~ga pakikipagpustahan, at ang canyáng manacânacang pagcatalo'y nagmúmulâ sa m~ga cadahilanang ang nagmisa'y namámalat, cacaunti ang m~ga ílaw, masebo ang m~ga "cirio"[136], ó napahalò cayâ ang isáng achoy sa m~ga salapîng ipinagpamisa, at ibá pa: ipinaaninaw sa canyá n~g celadon n~g isáng Cofradía, na ang gayóng pagcápalihis n~g palad ay m~ga pagtikím lamang sa canyá n~g Lan~git, at n~g lalong mapapagtibay siyâ sa canyáng pananampalataya at pimimintacasi. Kinalúlugdan n~g m~ga cura, iguinagalang n~g m~ga sacristán, sinusúyò n~g magcacandiláng insíc at n~g m~ga castillero, si Capitang Tiago'y lumiligaya sa religión dito sa lupà, at sinasabi n~g m~ga matataas at banal na m~ga táong sa lan~git man daw ay malakí rin ang lacás n~g canyáng capangyarihan.
Na siyá'y cásundò n~g Gobierno, ang baga'y na itó'y hindî dapat pag alinlan~ganan, bagá man tíla mandín may cahirapang itó'y mangyari. Waláng cáyang umísip n~g anó mang bagong bagay, nagágalac na sa canyáng casalucuyang pamumuhay, cailán ma'y laguing laang tumalima sa catapustapusang Oficial quinto sa lahát n~g m~ga oficina, maghandóg n~g m~ga hítang jamón, m~ga capón, m~ga pavo, m~ga bun~gang cáhoy at halamang gáling sa Sunsông sa alin mang panahón n~g isáng taón. Cung náririn~gig niyáng sinasabing masasamâ ang m~ga tunay na lahing filipino, siyáng hindî nagpapalagay sa sariling dî siyá dalisay na tagalog, nakikipintas siyá at lálò pa manding masamâ ang canyáng guinagawang pagpulà; sacali't ang pinipintasa'y ang m~ga mestizong insíc ó mestizong castilà, siyá nama'y nakíkipintas, marahil sa pagca't inaacalà na niyáng siyá'y dalisay na "ibero"[137]: siyá ang unaunang pumupuri sa lahát n~g m~ga pagpapabuwís, lalo't cung sa licuran nitó'y naáamo'y niyáng may "contrata" ó isáng "arriendo." Lágui n~g may handâ siyáng m~ga orquesta upang bumatì at tumapát sa canino mang m~ga gobernador, m~ga alcalde, m~ga fiscal, at iba pa, sa caniláng m~ga caarawán n~g santong calagyô, caarawán n~g capan~ganacan, pan~gan~ganác ó pagcamatáy n~g isáng camag-anac, sa maiclíng salitá'y ang anó mang pagbabagong lacad n~g pamumuhay na caraniwan. Nagpápagawâ n~g m~ga tuláng pangpuri sa m~ga táong sinabi na, n~g m~ga himnong ipinagdíriwang ang "mabait at mairog na Gobernador; matapang at mapagsicap na Alcalde, na pinaghahandaan sa lan~git n~g palma n~g m~ga banál" (ó palmeta) at iba't iba pang m~ga bagay.