Authors: JosÈ Rizal
[168] Tinatawag na Sabána [hindî Sábana, cumot] ang daang macalampás n~g Jardin Botánico, hangang sa m~ga unang báhay n~g Ermita, na tinatawag na daang Real.
[169] Tinatawag n~g m~ga castilàng guindilla ang m~ga policía municipal sa sa España.--Ang sili ó ang bun~ga n~g tinatawag na "guindillo de India."
[170] Ang lupang iniuucol sa pagtatanim n~g sarisaring cahoy at m~ga halaman upang doo'y mapag-aralan ang m~ga carunun~gang nauucol sa bagay na ito.
[171] Tila mandín naguguniguni na ni Rizal na sa pinagpatayaang iyón sa paring canyáng sinasabi, na sa acalà co'y waláng ibá cung dî si Pari Burgos, doon din siya pápatayin.
[172] Ang tan~ging ibong pinaniniwalaan n~g m~ga tao sa unang mulíng nabubuhay, pagcatapos na masunog, sa ibabaw n~g canyáng m~ga abó.
[173] Ang alín may sa dalawáng panig na malapit sa Ecuador ó calaguitnaan n~g lupa, tinatawag ang isáng panig na "trópico de Cancer" sa hemisfercio boreal, at "trópico de Capriconio" de "hemisfercio austral".
[174] Sásacyang waláng gulóng na siyáng guinagamit pagca hielo ang dinaraanan; cahawig n~g canggâ ó n~g paragos natin.
=IX.=
=MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO=
Hindî nagcámalî si Ibarra; nalululan n~ga si "victoriang" iyón si parì Dámaso at tumutun~go sa báhay na canyáng bágong caíiwan.
--¿Saan bâ cayó paroroon?--ang tanóng n~g fraile cay María Clara at cay tía Isabel, na man~gagsisisacay na sa isáng cocheng may m~ga pamuting pílac, at tinatampîtampì ni párì Dámaso ang m~ga pisn~gí ni María Clara, sa guitnâ n~g canyang m~ga caguluhan n~g ísip.
--Cucunin co sa beaterio ang aking m~ga bagaybagay roon--ang sagót ni María Clara.
¡Aháaá! ¡ahá! tingnán natin cung sino ang mananalo sa amin, tingnan natin!--ang ipinagbububulóng na hindî nápapansin ang sinasabi, na anó pa't nagtacá, ang dalawang babae. Tinún~go ang hagdanan at nanhíc doon si párì Dámasong nacatun~gó ang úlot't madálang-dalang ang hacbáng.
¡Marahil siya'y magsésermon at canyáng isinasaulo ang canyáng ipan~gan~garal!--aní tía Isabel;--sacáy na María at tatanghalíin tayo n~g pagdatíng.
Hindî namin masábi cung magsesermón n~gâ ó hindî; datapuwa't inaacala naming m~ga dakílang bagay ang m~ga pinag-íisip-ísip niyá, sa pagcá't hindî man lamang naiabot niyá, ang canyáng camáy cay capitang Tiago, cayá't napilitang yumucód pa itó n~g cauntî upáng hagcán ang camáy na iyón.
--¡Santiago!--ang únang sinabi niyá--may pag-uusapan tayong mahahalagang bagay; tayo na sa iyong oficina.
Maligalig ang lóob ni Capitang Tiago, hindî nacaimíc n~guni't sumunód sa napacalakíng sacerdote, at sinarhán ang pintô pagcapásóc nilá.
Samantalang nagsasalitaan silá n~g líhim, siyasatin nátin cung anó ang kinaratnan ni Fr. Sybila.
Walâ sa canyang convento ang pantás na dominico; maagang maaga, pagcapagmisa, siyá'y napatun~go sa convento n~g canyáng capisanang na sa macapasoc n~g pintuan ni Isabel Segunda, ó ni Magallanes, alinsunod sa naghaharing familia, sa Madrid.
Hindî niya pinansin ang masaráp na amóy-chocolate, at gayón ding dî niya ininó ín~gay n~g m~ga cajón at ang salapìng náririn~gig mulâ, sa Procuración, at bahagyâ n~g sumagót sa mapitagan at maguíliw na batì n~g uldóg na procurador, nanhíc si Fr. Sybila, tinahac ang ilang m~ga "corredor" at tumuctóc n~g butó n~g m~ga dalírì sa isáng pintûan.
--¡Tulóy!--anang isáng voces na wari'y dumaraing.
--¡Pagalin~gin nawâ cayó n~g Dios sa inyóng sakít!--ang siyáng batì n~g batang dominico pagpasoc.
Nacaupo sa isáng malaking sillón ang isáng matandáng párì, culubót at gá namúmutlâ na ang balát n~g mukhâ, cawan~gis n~g isá riyán sa m~ga santong ipinintá ni Rivera. Nan~glálalalim ang m~ga matáng napuputun~gan n~g lubháng málalagong kilay, na palibhasa'y láguing nacacunót ay nacapagdáragdag n~g ningníng n~g paghíhin~galô n~g canyang m~ga matá.
Nabábagbag ang lóob na pinagmasdán siyá ni párì Sibilang nacahalukipkíp ang m~ga camáy sa ilalim n~g cagalanggalang na escapulario ni Santo Domingo. Inilun~gayn~gay pagcatapos ang úlo, hindî umíimic at wari'y naghíhintay.
--¡Ah!--ang buntóng hinin~gá n~g maysakít--inihahatol sa akin, Hernando; na akin daw ipahíwà! ¡Ipahiwà sa tandâ co n~g itó! ¡Itóng lupaíng ito! ¡Ang cagulatgulat na lupaíng itó! ¡Muhang ulirán ca sa nangyayari sa akin, Hernando!
Dahándáhang itinàas ni Fr. Sybila ang canyáng m~ga matá at itinitig sa mukhà n~g may sakít:
--At ¿anó pô ang inyóng minagaling?--ang itinanóng.
--¡Mamatáy! ¡Ay! ¿May nálalabi pa bagá sa aking ibáng bágay? Malábis na totoo ang aking ipinaghihirap; datapuwa't.... pinapaghirap co namán ang marami.... ¡nagbabayad-útang lamang acó! At icáw, ¿cumustá ca? ¿anó ang sadyâ mo?,
--Naparíto pô acó't sasabihin co sa inyó ang ipinagcatiwalang bílin sa akin.
--¡Ah! ¿at anó ang bagay na iyón?
--¡Psh!--sumagót na may samâ ang loob, umupô at ilinin~gón ang mukhâ, sa ibáng panig,--m~ga cabulastigan ang sinabi sa atin; ang binatang si Ibarra'y isang matalínong bagongtao; tila mandín hindì halíng; n~guni't sa acálà co'y isáng mabaít na bagongtao.
[Larawan:--....Mananatili ang ating capangyarihan hanggang sa capangyarihang iya'y nananalig......]
--¿Sa acálà mo?
--¡Nagpasimulâ cagabí ang caniláng pagcacáalit!
--¡Nagpasimulâ na! ¿at bákit?
Sinaysay ni Fr. Sibyla, sa maiclíng pananalitâ, ang nangyari cay párì Dámaso at cay Crisóstomo Ibarra.
--Bucód sa rito--ang idinugtóng na pangwacás--mag-aasawa ang binatà sa anác na babae ni Capitang Tiago, na nag-aral sa colegio n~g ating m~ga capatid na babae; siyá'y mayaman at dî n~ga niyá iibiguing magcaroon n~g m~ga caaway upang siyá'y mawal-án n~g caligayahán at cayamanan.
Itinan~gô n~g may sakít ang canyang úlo, sa pagpapakìlalang siyá'y sang-áyon.
--Siyâ n~gâ, gayón din ang áking acálà ... Sa pamamag-itan n~g gayóng babae at isáng bianáng lalaking gayón, maguiguing atin ang canyáng catawá't cálolowa. At cung hindî ¡lálong magalíng cung siya'y magpakitang kaaway natin!
Minamasdáng nagtátaca ni Fr. Sibyla ang matandâ.
--Unawàing sa icagagaling n~g ating Santong Capisanan--ang idinugtóng na naghihirap n~g paghin~gá.--Minámagaling co pa ang makilaban sa átin, cay sa m~ga halíng na pagpupuri at paimbabáw na panghihinuyò n~g m~ga caibigan.... tunay at silá'y may m~ga bayad.
--¿Inaacalà pô bâ ninyóng gayón?
Tiningnán siyá n~g boong lungcót n~g matandâ.
--¡Tandaân mong magalíng!--ang isinagót na nagcácangpapagál--Manacatilî ang ating capangyarihan samantalang sa capangyarihang iya'y nananalig. Cung táyo'y labánan, ang sasabihin n~g Gobierno'y: "Nilalabanan silá, sa pagca't ang m~ga fraile'y isáng hadláng sa calayaan n~g m~ga filipino; at sa pagca't gayo'y papanatilihin natin ang m~ga fraile."
--At ¿cung silá'y pakinggán? Manacânacang ang Gobierno'y....
--¡Hindî silá pakíkingan!
--Gayón man, cung sa udyóc n~g casakimá'y nasáin n~g Gobiernong maowî sa canyá ang ating inaani ... cung magcaroon n~g isáng pan~gahás at walang gúlat na....
--Cung magcágayo'y ¡sa abâ niyá!
Capuwâ hindî umimíc.
--Bucód sa roón--ang ipinatúloy n~g may sákít--kinacailan~gan nating tayó'y labánan, táyo'y pucáwin: nagpapakilala sa atin ang m~ga labanáng ito n~g cung saan naroon ang ating cahinaan, at ang gayó'y nacapagpapagalíng sa atin. Nacararayà sa átin at nacapágpapahimbing ang malábis na m~ga pagpúri: datapowa't sa lábás ay nacapagpapapan~git n~g ating anyô, at sa araw na mahúlog táyo sa capan~gitang anyô, táyo'y mapapahamac, na gáya n~g pagcapahamac natin sa Europa. Hindî na papasoc ang salapí sa ating m~ga simbahan; sino ma'y walâ n~g bíbili n~g m~ga escapulario, n~g m~ga correa at n~g anó man, at pagcâ hindî na tayo mayaman, hindî na natin mapapapanalig ang m~ga budhî.
--¡Psh! Mananatili rin sa atin ang ating m~ga "hacienda," ang ating m~ga báhay!
--¡Mawáwala sa ating lahát, na gaya n~g pagcawalâ sa átin sa Europa! At ang lálong masamá'y nagpapagal táyo at n~g táyo'y mangguípuspós. Sa halimbáwà: iyáng nápacalabis na pagsusumakit na dagdagan sa taóntaón, ayon sa ating maibigan, ang halagá n~g buwís n~g ating m~ga lúpà, ang pagsusumakit na iyáng aking sinalansáng sa lahát n~g m~ga malalaking pulong natin; ¡ang pagsusumakit na iyán ang siyáng macapapahamac sa atin! Napipilitan ang "indiong" bumilí sa ibang daco n~g m~ga lúpang casíng galíng din n~g ating m~ga lupà ó lálò pang magalíng. Nan~gan~ganib acóng bacâ táyo'y nagpapasimulâ na n~g pagbabâ: "Quos vult perdere Jupiter dementat prius."[175] Dahil dito'y huwág n~gâ nating dagdagán ang ating bigát; ang báya'y nagbububulóng na. Mabúti ang inisip mo: pabayâan natin ang ibáng makikipaghusay doón n~g canícanilang sagutin; papanatilihin natin ang sa ati'y pagpipitagang nálalabi, at sa pagcá't hindî malalao't makíkiharáp táyo sa Dios, linísin nátin ang ating m~ga cama'y ... ¡Maawà nawâ sa áting m~ga kahinàan ang Dios n~g m~ga pagcahabág!
--Sa macatuwíd ay inaaacalà pó bâ ninyóng ang buwís ay ...
--¡Howág na tayong mag-úsap n~g tungcól sa salapî!--ang isinalabat n~g may sakít na masamâ ang lóob.--Sinasabi mong ipinan~gacò n~g teniente cay párì Dámaso..?
--Opo, amá--ang sagot ni párì Sibylang gá n~gumín~gitî na. N~guni't nakita co caninang umága ang teniente, at sinábi sa áking dináramdam daw niyá ang lahat n~g nangyári cagabí, na umímbulog daw sa canyáng úlo ang Jerez, at sa acálà niya'y gayón din ang nangyári cay párì Dámaso.--At ang pan~gaco?--ang tanóng cong pabirô.--Padre cura ang isinagót:--marunong pô acóng tumupád n~g áking wicâ, pagcâ sa pagtupád na iya'y hindî co dinurun~gisan ang aking capurihán; cailan ma'y dî co naguing ugálì ang magcanulô canino man, at dàhil dito'y teniente acó hanggá n~gayón.
--N~g macapagsalitaan silá n~g m~ga ibá't ibáng bágay na waláng cabuluhán, nagpaalam sì Fr. Sibyla.
Hindî n~ga namán naparoón ang teniente sa Malacanyáng; n~gunit naalaman din n~g Capitan General ang nangyari.
Nang nakikipagsalitaan siyá sa canyáng m~ga ayudante tungcól sa m~ga pagbangguít na sa canya'y guinágawá n~g m~ga páhayagan sa Maynilà, sa ilalim n~g m~ga pamagat na m~ga "cometa"[176] at iba pang m~ga napakikita sa lan~git, sinabí sa canyá n~g isá sa m~ga ayudanteng iyón ang pakikipagcagalit ni párì Dámaso, na pinalubhâ pa ang cabigatán n~g m~ga pananalitâ, bagá man pinakinis n~g cauntî ang m~ga bigcás n~g sabi.
--Síno ang sa iyo'y nagsábi--ang tanong n~g Capitán General na n~gumin~gitî.
--Narin~gig co pô cay Laruja, na siyáng nagbabalità caninang umága sa pásulatan n~g pámahayagan.
Mulíng n~gumitî ang Capitan General at idinagdág:
--¡Hindî nacasásakit ang babae't fraile! Ibig cong manahimic sa nátitirang panahón n~g pagtirá co sa lupáng itó, at aayaw na acóng makipag-alít sa m~ga lalaking gumagamit n~g sáya. At lálong lálò na n~gayóng áking natalastás na pinaglalaruan lamang n~g provincial ang aking m~ga útos; hinin~gi cong pinacaparusa ang paglilipat sa ibáng bayan n~g fraileng iyán; at siyá n~ga namán, siya'y inilipat, n~guni't doon siya inilagay sa lalong magaling na báyan: ¡frailadas![177] na sinásabi natin sa España.
N~guni't humintô n~g pagn~gitì ang Capitan General n~g nagíisa na.
--¡Ah! ¡cung hindî sána nápacatan~gá ang báyang ito'y pasusucuin co ang aking m~ga cagalanggalang na iyán!--ang ipinagbuntóng hinin~gá.--Datapuwa't carapatdapat ang báwa't báyan sa kinasasapitan niyá; gawin nátin ang inuugalì n~g lahát.
Samantala'y natápos si Capitang Tiago n~g pakikipulong cay pári Dámaso, ó sa lalong magalíng na sabi, ang pakikipulong ni párì Dámaso cay Capitang Tiago.
--¡N~gayo'y napagsabihan na catá!--ang sabi n~g franciscano n~g magpaalam. Naílágan sana ang lahát n~g itó, cung nagtanóngtanóng ca múna sa akin, cung dî ca sana nagsinun~galing n~g icáw ay tinatátanong co. ¡Pagsicapan mong howag ca nang gumawâ n~g m~ga cahalin~gán, at manálig ca sa canyáng ináama!
Lumibot n~g macaalawa ó macaatló sa salas si Capitang Tiagong nag-iísip-isip at nagbúbuntóng hinin~gá; di caguinsaguinsa'y párang may naisip siyáng magalíng, tumacbó sa pánalan~ginan at pinatáy ang m~ga candílà at ang lámparang canyáng pinasindihán upang siyáng macapagligtás cay Ibarra.
--May panahón pa, sa pagca't totoong malayò ang linálacbay--ang ibinulóng.
TALABABA:
[175] "Quos vult perdere Jupiter domentat prius", casabihang wicang lating cung tatagalugui'y: Ang m~ga ibig ipahamac ni Jupiter ay pinasisimulaáng sirain muna ang ísip.--P.H.P.
[176] Ang cometa'y tulad sa bituing manacanacang napapanood natin sa lan~git. Ang Cometa'y ma'y buntot na makinang na cung minsa'y isá at cung minsa'y marami. Palibhasa'y ang galaw na painóg n~g cometa'y hiwaláy na hiwaláy sa caraniwang liniliguiran n~g m~ga planeta, caya hindî nalalao't ang pagkakita natin sa canya. Isáng casinun~galin~gang ilinalaganap n~g m~ga han~gal na ang pagsicat n~g cometa'y nagbabalita n~g m~ga sacunang mangyayari.--Tinatawag ding "cometa" n~g m~ga castilà ang sarangolang papel na pinalílipad n~g m~ga bátà.
[177] Ang masasama at magagaspang na cagagawán n~g m~ga fraile.
=X.=
=ANG BAYAN=
Hálos sa pampáng n~g dagátan ang kinálalagyan n~g báyang San Diego[178], na sumasaguitnâ n~g m~ga capatágang hálamanan at m~ga paláyan. Nagpápadala sa ibáng m~ga báyan n~g asúcal, bigás, café at m~ga búngang haláman, ó ipinagbíbili cayâ n~g múrangmúra sa insíc na nagsasamantalá n~g cawal-áng málay ó n~g pagcahilig sa m~ga masasamang pinagcaratihan n~g magsasacá.
Pagcá áraw na mabúting panahón at umáacyat ang m~ga batà sa caitaasan n~g campanario n~g simbahan, na napapamutihan n~g lúmot at n~g damóng hatíd n~g hán~gin; pagcacágayo'y masayáng nan~gagsisigawan, sa udyóc n~g cagandáhan n~g nátatanaw na humáhandog sa caniláng m~ga matá. Sa guìtná n~g caráming m~ga bubun~gáng páwid, tísà, "zinc" at yúnot, na napapaguitnaan n~g m~ga bulaclác natátalastas n~g bawa't isá ang paraan n~g pagcakita sa canícanilang báhay na maliliit, ang canilá bagáng malilingguít na púgad. Nagagamit niláng panandâ ang lahát: isáng cáhóy, isáng sampáloc na may maliliit na dáhon, ang nióg na puspós n~g m~ga búco, tulad sa maanaking si Astarté[179] ó cay Diana[180] sa Efeso[181] na may maraming súso, isáng humáhabyog na cawáyan, isáng bún~ga, isáng cruz. Naroroón, ang ílog, calakilakihang ahas na cristal na natutulog sa verdeng alfombra: pinaaalon ang canyáng ágos n~g m~ga pirápirasong malalakíng batóng nagcacapatlángpatláng sa mabuhan~ging inaagusan n~g túbig; cumikipot ang ílog sa dáco roón, at may m~ga pangpáng na matatáas na kinacapitang nangpapalícò-lícò n~g m~ga cahoy na nacalitáw ang m~ga ugát, at sa dáco rito'y lumálaylay ang m~ga panabí at lumuluang at tumitining ang ágos. May nátatanaw sa dácong maláyong isáng maliit na bahay, na itinayô sa pangpáng na hindî natacot sa cataasan, sa han~ging malacás at sa pinanununghang ban~gíng malálim, at masasabi, dahil sa canyáng malilíit na haligui, na siyá'y isáng cálakilakihang zancuda[182] na nag-aabang n~g ahas upang daluhún~gin. M~ga catawán n~g púnò n~g nióg ò n~g cahoy na may balát pa, na gumágalaw at gumiguiwang ang siyang naghúhugpong n~g magcabilang ibayo, at cahi't sila'y masasamáng tuláy, datapuwa't maiínam namáng cagamitán sa circo sa pagpapatiwatiwáric, bagay na hindî dapat pawal-áng halagá: nan~gagcacatwâ ang m~ga bátà, búhat sa ílog na pinaliliguan, sa m~ga pagcalaguím n~g nagdaraang babaeng may súnong na bacol, ó n~g matandáng lalaking nan~gín~ginig sa paglácad at pinababayâang mahúlog ang canyang tungcód sa túbig.